فراز و فرود روابط اقتصادی تهران-مسکو؛سهم ایران از بازار روسیه حتی نیم درصد هم نشد/ چرا روابط تجاری ایران و روسیه گرم نمی شود؟

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی رادار اقتصاد به نقل از فرهیختگان: آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد در هفت ماهه نخست سال ۱۴۰۲ کشورمان ۵۲۳ میلیون دلار کالا به روسیه صادر کرده که نسبت به صادرات ۴۰۲ میلیون دلار در هفت ماهه ۱۴۰۱ گرچه رشد ۲۳ درصدی داشته، اما همچنان سهم ایران از واردات روسیه حتی به نیم‌درصد هم نمی‌رسد. این درحالی است که طی دو سال اخیر صادرات چین به روسیه از ۴۱ میلیارد دلار در هشت ماهه ۲۰۲۱ به حدود ۷۲ میلیارد دلار در هشت ماهه ۲۰۲۳ رسیده و صادرات ترکیه به روسیه نیز از سه میلیارد دلار در هفت ماهه نخست ۲۰۲۱ به ۶.۶ میلیارد دلار در هفت ماهه نخست ۲۰۲۳ رسیده است. در این خصوص اخیرا اتاق بازرگانی تهران در گزارشی به بررسی وضعیت تجارت روسیه پرداخته است. در بخشی از این گزارش آمده است کشور روسیه با تولید ناخالص داخلی ۲.۲ هزار میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ هشتمین اقتصاد بزرگ جهان بر مبنای تولید ناخالص داخلی بوده است. تولید ناخالص داخلی سرانه این کشور در سال ۲۰۱۵ حدود ۵ هزار دلار(بر مبنای قدرت برابری خرید) بوده که این کشور را در رتبه ششم دنیا قرار می‌دهد. بر اساس آمار و اطلاعات سازمان تجارت بین‌المللی، بزرگترین شریک تجاری روسیه در صادرات چین است، به‌طوری‌که حدود ۱۴ درصد از ارزش صادرات روسیه در سال ۲۰۲۱ به این کشور اختصاص دارد. هلند با سهم حدود ۸۶ درصد از ارزش صادرات کالایی ایران و آلمان با سهم حدود شش درصد رتبه‌های دوم و سوم بزرگترین مقاصد صادراتی روسیه را تشکیل می‌دهند. شایان ذکر است طی سال مزبور ایران در جایگاه ۳۴ام مقصد کالاهای روسیه قرار گرفته است. براساس این گزارش، در سال ۲۰۲۱ بیشترین واردات روسیه از کشور چین و حدود ۲۰۷ میلیارد دلار است. این میزان سهم ۲۴.۸ درصدی از کل ارزش واردات روسیه از جهان را شامل می‌شود. آلمان با سهم حدود ۹.۳ درصد از ارزش کل واردات و آمریکا با سهم حدود ۵.۹ درصد در رتبه‌های بعدی عمده مبادی وارداتی روسیه قرار می‌گیرند. طی سال مزبور ایران در میان کشورهای صادرکننده کالا به روسیه در جایگاه ۴۲ام قرار دارد که حدود ۰.۳۳ درصد از نیاز وارداتی روسیه را تامین کرده است. همچنین عمده کالاهای صادراتی روسیه نفت خام، سایر روغن‌های معدنی و گاز طبیعی است که به ترتیب حدود ۲۶ درصد، ۱۱ درصد و هشت درصد از کل ارزش صادرات روسیه در سال ۲۰۲۲ را تشکیل می‌دهند؛ در مقابل عمده کالاهای وارداتی روسیه طی مدت مذکور سایر داروها، تلفن‌های هوشمند و محصولات دارویی هستند. سهم اقلام مذکور از کل ارزش وارداتی روسیه در سال ۲۰۲۲ به ترتیب حدود چهار، دو و یک درصد است.

روابط تجاری روسیه با اتحادیه اروپا

طی سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۲ تجارت روسیه با کشورهای اتحادیه اروپا با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده و در سال ۲۰۲۰ شروع همه‌گیری کووید ۱۹ به کمترین میزان خود رسیده است. پس از سال ۲۰۲۰ علی‌رغم آغاز جنگ روسیه و اوکراین، صادرات روسیه به این گروه کشورها افزایش یافته و به حدود ۲۰۳ میلیارد یورو رسیده است؛ این در حالی است که دیپلماسی اقتصادی اتحادیه اروپا در قبال روسیه تغییر کرده و صادرات این اتحادیه در سال ۲۰۲۲ به کشور روسیه با کاهش همراه بوده است. نکته قابل توجه در خصوص تجارت روسیه با اتحادیه اروپا اعمال تحریم‌های این اتحادیه علیه روسیه از فوریه ۲۰۲۲ است. آمارها نشان می‌دهد پس از اعمال تحریم‌های اتحادیه اروپا، صادرات روسیه به این گروه کشورها از حدود ۲۱ میلیارد یورو در فوریه ۲۰۲۲ به حدود سه میلیارد یورو در آگوست ۲۰۲۳ رسیده است. واردات روسیه از اتحادیه اروپا نیز از هفت میلیارد یورو به حدود سه میلیارد دلار طی بازه مورد بررسی کاهش یافته است.

روابط تجاری ایران و روسیه

ارزش کل تجارت ایران و روسیه در سال ۱۴۰۱ به بالاترین حد خود طی پنج سال منتهی به این سال رسیده است؛ افزایش حدود چهار درصدی در مقایسه با سال ۱۴۰۰. رقم کل تجارت این دو کشور در سال مذکور حدود ۲.۳ میلیارد دلار بوده که حدود ۶۸ درصد از آن معادل ۱.۶ میلیارد دلار متعلق به ارزش واردات ایران از روسیه و مابقی معادل ۷۵۱ میلیون دلار به صادرات ایران به این کشور اختصاص داشته است. طی شش ماهه نخست ۱۴۰۲ نیز ارزش کل تجارت ایران و روسیه حدود ۱.۴ میلیارد دلار (۴۴۰میلیون دلار صادرات و ۹۲۵ میلیون دلار واردات) بوده که رشد ۱۱.۵ درصدی را نسبت به مدت مشابه سال قبل تجربه کرده است. طی سال‌های مورد بررسی این گزارش تراز تجاری ایران و روسیه همواره به نفع روسیه مثبت بوده است. شایان ذکر است در سال ۱۴۰۱، اندکی تراز تجاری بین دو کشور به نفع ایران بهبود یافته و از منفی بودن آن کاسته شده است که دلیل آن را می‌توان میزان افزایش صادرات ایران در مقابل میزان کاهش واردات از روسیه در این سال نسبت به سال ۱۴۰۰ دانست. روند تجارت غیرنفتی ایران و روسیه، صادرات بدون کدهای تعرفه ۲۰۹ نفت خام (Petroleum oil) و روغن حاصل از مواد معدنی، قیری خام، روغن‌های نفتی و روغن‌های حاصل از مواد معدنی، قیری (غیرخام) و گازهای نفتی و سایر هیدروکربورهای گازی در سال ۱۴۰۱ برای دومین سال پیاپی با افزایش همراه بوده است؛ اگرچه از سرعت رشد آن کاسته شده است. همانطور که ملاحظه می‌شود از آنجایی که هر دو کشور روسیه و ایران کشورهای دارای منابع نفت و گاز هستند، تفاوت چندانی بین تجارت غیرنفتی ایران و روسیه و کل تجارت این دو کشور ملاحظه نمی‌شود و این تفاوت تنها حدود ۴۹ هزار دلار است.

پتانسیل صادرات به روسیه

بررسی صادرات ایران به روسیه بر اساس کدهای تعرفه هشت رقمی نشان می‌دهد که در سال ۱۴۰۱ در برخی از اقلام صادراتی، کل صادرات کشور به روسیه انجام شده و درواقع روسیه سهم ۱۰۰ درصدی در صادرات این کالاها را دارا است. در مورد پتانسیل صادرات به روسیه نیز در این گزارش آمده است: روابط تجاری ایران و روسیه به ویژه با توجه به موقعیت روسیه به عنوان دهمین شریک تجاری مهم ایران اهمیت زیادی دارد. تجارت دوجانبه بین این دو کشور علی‌الخصوص پس از آغاز جنگ روسیه و اوکراین می‌تواند منافع اقتصادی متقابلی را به همراه داشته باشد. با توجه به اعمال تحریم‌های بین‌المللی علیه روسیه می‌تواند به عنوان بازاری حیاتی برای صادرات غیرنفتی ایران عمل کند و فرصت‌های متنوعی را برای ایران به وجود آور.د علاوه بر این تخصص روسیه در بخش‌هایی مانند انرژی هسته‌ای و توسعه زیرساخت‌ها، فرصت‌های ارزشمندی را برای پیشرفت اقتصادی ایران ارائه می‌دهد.

بررسی واردات روسیه طی سه سال گذشته از ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۲ نشان می‌دهد که عمده نیاز وارداتی این کشور طی بازه مورد بررسی مربوط به فصول ۸۴ رآکتورهای هسته‌ای دیگ‌های بخار آب‌گرم، ماشین‌آلات و وسایل مکانیکی، اجزا و قطعات آنها، ماشین‌آلات و دستگاه‌های برقی و اجزا و قطعات آنها، دستگاه‌های ضبط و پخش صوت و تصویر تلویزیونی و وسایل نقلیه زمینی غیر از خط راه‌آهن یا تراموای و ...) بوده که حدود ۳۹ درصد از کل نیاز وارداتی این کشور طی بازه مذکور را تشکیل می‌دهد. شایان ذکر است سهم ایران در برآورده کردن نیاز وارداتی روسیه در فصول ۸۴، ۸۵ و ۸۷ بسیار ناچیز بوده است و ایران تنها توانسته در میان ۱۰ فصل عمده وارداتی روسیه، در فصل هشت، میوه‌های خوراکی؛ پوست مرکبات یا پوست خربزه و حدود پنج درصد از سهم بازار این کشور را از آن خود کند.

بالاترین سهم روسیه در صادرات فصول مختلف کتاب مقررات صادرات و واردات طی سه سال گذشته (۱۳۹۹تا ۱۴۰۱) و بر اساس آمار منتشر شده توسط گمرک متعلق به فصول ۵۵ (الیاف سنتتیک یا مصنوعی غیریکسره)، فصل ۲۴ (توتون و تنباکو و بدل توتون و تنباکوی ساخته شده) و فصل ۸۶ (لکوموتیوهای راه‌آهن یا تراموای نواقل روی خط ...) بوده که سهم این کشور در صادرات ایران در فصول مذکور به ترتیب ۳۱.۵ درصد، ۱۶.۳ درصد و ۱۵.۸ درصد است. نکته قابل توجه در این خصوص سهم پایین ایران در تامین نیاز وارداتی در فصول ذکر شده بوده که تنها در فصل ۵۵ حدود ۳.۴ درصد و در دو فصل دیگر به ترتیب ۰.۲ درصد و ۰.۱ درصد است.