به گزارش پایگاه خبری تحلیلی رادار اقتصاد،اینکه ایران هنوز از ظرفیتهای موجود در مرز مشترک خویش با ارمنستان استفاده نکرده نباید اینگونه تعبیر شود که تغییر مرزها بی اهمیت است زیرا تغییر مرزها یک تغییر ابدی است و بالفعل نشدن توانایی بالقوه، می‌تواند یک کاستی و کم کاری موقتی باشد. با احداث کریدور زنگزور میان آذربایجان و منطقه نخجوان، مرز دائمی ایران با ارمنستان قطع می‌شود. بر همین اساس، مساله زنگزور برای ایران اهمیت ژئوپلیتیکی و اقتصادی دارد، زیرا این منطقه در همسایگی مرز شمالی ایران قرار دارد و هرگونه تغییر در وضعیت آن می‌تواند به صورت مستقیم یا غیرمستقیم بر منافع ایران تاثیر بگذارد. ایران از طریق ارمنستان به کشورهای شمالی از جمله گرجستان، روسیه و اروپا دسترسی دارد، اما ایجاد یک کریدور آذربایجانی می‌تواند این مسیر را محدود کرده یا از بین ببرد.
ایران اجرای کریدور زنگزور را برخلاف مصالح و منافع ملی خود می‌داند و بسیاری از کارشناسان هم گفته‌اند که اجرای این کریدور تاثیرات عمده‌ای بر روابط اقتصادی، امنیتی، و ژئوپلیتیکی ایران در قفقاز جنوبی خواهد داشت.
در این میان، ایجاد دالان زنگزور می‌تواند باعث کاهش تردد کالا و خدمات از طریق ایران شود. یکی از مسیرهای اصلی ترانزیت کالا بین آسیای مرکزی و اروپا از ایران می‌گذرد و دالان زنگزور می‌تواند این مسیر را به چالش بکشد و کاهش درآمدهای ترانزیتی ایران و در نتیجه زیان اقتصادی کشور را به دنبال دارد.
ضرورت تدبیریابی برای حل این چالش
حمید حسینی، عضو اتاق بازرگانی، به خبرآنلاین گفت:«در صورت تغییرات پیش‌بینی شده برای مرز زنگزور ، رقبای تجاری ایران از این مساله منتفع خواهند شد و چین نیز از مرزی جز ایران به اروپا دسترسی پیدا خواهد کرد.
وی در توضیح این مطلب ، با شااره به دلایل اهمیت زنگزور گفت: «اهمیت مرز با ارمنستان، کانالی است که از این طریق به اروپا وصل می‌کند. این کانال با گذر از ارمنستان و گرجستان وارد دریای سیاه می‌شود ولی چون روابط جمهوری اسلامی و گرجستان گرم نیست، استفاده اقتصادی مهمی از این کانال تاکنون نشده است.»
او افزود:« با این حال مسیر فعلی که برای آن اندیشیده‌اند به نحوی است که موقعیت ژئوپلیتیکی رقبای ما را ارتقا خواهد داد و همین در نهایت می‌تواند از نظر اقتصادی نیز گریبان ایران را بگیرد. این اقدام موجب می‌شود که ترکیه به آسیای میانه دسترسی بهتری داشته باشد.»
حسینی ادامه داد:«در عین حال چین، به عنوان اقتصاد نوظهور جهان در پی یافتن مسیرهایی برای دسترسی مستقیم به اروپا است. به جز دریا، جمهوری خلق چین چهار مسیر را برای رسیدن به اروپا در نظر دارد که هر چهارتای آن از خاک ایران می‌گذرد. چنانچه کریدور زنگزور به شکلی که گفته می‌شود در بیاید، با اتصال ترکیه، جمهوری آذربایجان و روسیه به یکدیگر، یکی از این مسیرها بدون گذر از ایران وصل می‌شود.»
این عضو اتاق بازرگانی با تاکید بر ضرورت تدبیریابی برای حل این چالش، تصریح کرد:«در غیراین‌صورت، افزایش تنش‌ها و نظامی شدن یک اختلاف سیاسی کمکی به رفع مشکلات کشورمان در این روزهای دشوار نخواهد کرد. دست یافتن به راه حلی که همه طرف‌ها را راضی نگه دارد تنها گزینه در دسترس به نظر می‌رسد.»
دنبال بستن راه‌های همکاری ایران با کشورهای دیگر هستند
در همین رابطه احسان موحدیان، کارشناس روابط بین‌المللی و دیپلماسی عمومی درباره اهمیت گذرگاه زنگزور در گفت‌وگو با خبرگزاری خبرآنلاین گفت: «اینکه ما با ۱۵ کشور مرز مستقیم خاکی یا آبی داریم را نباید به این معنا در نظر بگیریم که کم شدن یکی از این راه‌ها، اهمیت چندانی ندارد. بسته به اینکه مرزهای کشور به کدام کشورها، با کدام زیرساخت‌ها و ساختارها، ایدئولوژی حاکم بر آن و ده‌ها مولفه دیگر، هر مرزی اهمیت خاص خودش را دارد و هر کدام از آنها فرصت‌هایی را برای ایران به وجود می‌آورد.»
وی ادامه داد: «به طور خاص کشورمان با بسیاری از کشورهای عربی مرز مشترک دارد و هر کدام از آنها ظرفیت‌هایی برای ما داشته و دارند. به طور مثال، کشوری چون عراق که مرزی بزرگ با ایران دارد، زمینه و ظرفیت دسترسی کشورمان به دریای مدیترانه را فراهم می‌کند. همزمان چون زیرساخت‌های حمل و نقل و ریلی آن به اندازه کافی توسعه نیافته، یک‌سری چالش‌ها در مقابل اقتصاد ایران برای استفاده از زیرساخت‌های این کشور وجود دارد. در مورد دیگر همسایگان هم باید مجموعه‌ای از این مولفه‌ها را برای بررسی اهمیت این مرزها در نظر گرفت.»
موحدیان با اشاره به اینکه استراتژی کشور، فراهم‌تر کردن امکان همکاری با کشورهای اروپایی و شمال آفریقا است که همین موضوع، اهمیت گذرگاه زنگزور و وجود مرز مشترک با ارمنستان را هم دو چندان می‌کند. این امر با وجود تحریم‌هایی که وجود دارند، همچنان جزو استراتژی ایران است و اهمیت تعامل با اروپا موجب می‌شود که مساله قفقاز هم مهم‌تر از پیش شود. امروزه ایران با وجود ۱۵ همسایه‌ای که دارد، تنها از طریق سه کشور ارمنستان، جمهوری آذربایجان و ترکیه به اروپا دسترسی دارد.»
عضو هیات علمی دانشگاه با اشاره به اینکه ترکیه و جمهوری آذربایجان هم اکنون در کمپ و نقشه غرب بازیگری می‌کنند، عنوان کرد: «آنها تمام تلاششان بر این است که ایران نتواند دسترسی کریدوری کافی با دیگر کشورها داشته باشد و در پی بستن راه‌های همکاری ایران با کشورهای دیگر هستند. این در حالی است که انواع کریدورها در آسیای مرکزی در حال ایجاد شدن است و تمام تلاش باکو و آنکارا این است که هیچ کدام آنها از ایران عبور نکنند. می‌خواهد ماجرا سواپ نفت و گاز باشد و یا انتقال گاز ترکمنستان، تمام تلاش این دو بر این است که ایران نفعی نبرد.»
وی با اشاره به اینکه ترکیه پس از سال‌ها هنوز راه آهن ایران را به شبکه سراسری خود متصل نکرده است، تاکید کرد: «اهمیت مرز ارمنستان علاوه بر موقعیت جغرافیایی خاص، در این است که از میان سه همسایه اروپایی ایران، تنها این کشور از نظر سیاسی با جمهوری اسلامی تنش مهمی ندارد و همواره همکاری‌های لازم برای اتصال ایران به اروپا را انجام داده است. مردم و دولت آن هم به ایران و حاکمیت آن نگاه منفی و خصمانه ندارند و حاضر هستند با ایران راه بیایند. حتی در اتحادیه اوراسیا هم مثبت‌ترین نگاه را به ایران، ایروان داشته است.»
ایران دچار خفگی ژئوپلیتیک می‌شود
موحدیان گفت: «پس اشتباه است اگر فکر کنیم یک مرز ۳۰ کیلومتری نیاز به نگرانی ندارد. این یک اشتباه بزرگ است که در نهایت ایران را دچار خفگی ژئوپلیتیک خواهد کرد. اهمیت مساله ارمنستان در جلوگیری از خفگی ژئوپلیتیکی ایران و جلوگیری از جنگ احتمالی آینده است.»
این کارشناس دیپلماسی با بیان اینکه اگر مرزهای موجود تغییر کند، کشور در محاصره قرار خواهد گرفت، عنوان کرد: «دریای کاسپین البته که مسیر ترانزیتی خوبی است، ولی ناوگانی کشتیرانی ایران در دریای خزر عمری ۴۰ تا ۵۰ ساله دارد. همین استهلاک است که موجب می‌شود در تمام فصول سرد کشتی‌های ما امکان پهلوگرفتن در روسیه را نداشته باشند. مسیر ریلی با ترکیه هم همان طور که گفتم به خط آهن آنکارا وصل نشده است. پس زنگزور تنها راه باز برای ایران است و بسته شدن آن به معنای محاصره کامل است.»
موحدیان ارمنستان را متحدی در قفقاز دانست که حاضر و مایل به همکاری با ایران است.
این کارشناس روابط بین‌المللی در مورد آینده تحولات پاسخ داد: «چنانچه محاصره کشورمان تکمیل شود، ناچار به جنگ خواهیم شد. فراموش نکنیم که جنگ ایران و عراق که هشت سال به طول کشید ناشی از یک اختلاف ارضی بر سر اروندرود شروع شد. زنگزور بدون تردید اهمیت امنیتی و اقتصادی بیشتری از مساله اروندرود دارد و همان‌طوری که گفتم چون به محاصره کشور منجر می‌شود، در خاتمه به جنگ نیز می‌تواند بیانجامد.»
ایران توان استفاده از قوه قهریه در برابر اقدام برای ایجاد کریدور زنگزور را دارد
موضوع دالان زنگزور در منطقه قفقاز باری دیگر مسئله حضور ایران در این منطقه و تغییر احتمالی مرزها در شمال کشورمان را بر سر زبان‌ها انداخته است. در همین راستا، گفتگویی را با آقای رامین آریان راد پژوهشگر روابط بین الملل و کارشناس ارشد مسائل روسیه ترتیب دادیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
جناب آریان راد لطفا بفرمایید ماجرای دالان زنگزور چیست؟
آریان راد: پس از بروز جنگ دوم قره باغ در سال ۲۰۲۰ و یک تهاجم چند روزه جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۲۳ ، بنا بود یک کریدور که آذربایجان را به نخجوان متصل نماید احداث گردد. این دالان از خاک ارمنستان که بین این دو جمهوری آذربایجان و نخجوان قرار دارد گذر خواهد کرد که به دالان زنگزور مشهور است.
با توجه به سخنان شما ظاهرا این دالان به طور کامل در دو کشور جمهوری آذربایجان و ارمنستان قرار دارد، با این توصیف اهمیت و نقش ایران در این موضوع چیست؟
آریان راد: این دالان به دو دلیل اصلی و چند دلیل فرعی برای ایران اهمیت ویژه دارد اول اینکه تا پیش از این ارتباط بین جمهوری آذربایجان و نخجوان از طریق ایران انجام می‌شد و این دو منطقه از خاک ایران جهت ارتباط با هم گذر می‌کردند. با ایجاد دالان زنگزور، راه پیشین بلا استفاده خواهد شد. چرا که مسیر عبوری از ارمنستان برای جمهوری آذربایجان کوتاه تر است و کنترل آن را نیز طلب کرده است. با این توصیف اهرم قدرتمند ایران در مقابل جمهوری آذربایجان از بین خواهد رفت. از سوی دیگر اگر این دالان ایجاد شود و کنترل آن به طور کامل در دست جمهوری آذربایجان قرار بگیرید یک مسیر ایران به سوی اروپا که از ارمنستان به گرجستان خواهد رفت به طور کامل بسته خواهد شد. در واقع در صورت بروز این موضوع تنها مسیر ایران به اروپا، کشور ترکیه خواهد بود. از دلایل فرعی اهمیت موضوع برای ایران گسترش نفوذ ترکیه در آسیای مرکزی به عنوان رقیب منطقه‌ای ایران است. در واقع اگر آسیای مرکزی میدان بازی روسیه، چین و ایران است با این گزینه حضور ترکیه افزایش چشمگیری خواهد داشت.
نقش روسیه در این ماجرا چیست؟
آریان راد: روسیه به دلیل اشتغال در جنگ اوکراین چند هدف را در این موضوع دنبال می‌کند. نخست اینکه تمایل دارد در جمهوری‌های سابق شوروی که به نوعی آنها را حیاط خلوت خود می‌بیند آرامش حکمفرما باشد. دوم، روسیه تمایل دارد در صورتی که نتواند کنترل دالان را در اختیار خود بگیرد با قراردادن مسیر زنگزور در دست جمهوری آذربایجان به نوعی ارمنستان را تنبیه کند. همانطور که می‌دانید ارمنستان در دوران نخست‌وزیری نیکول پاشینیان در پی روابط بیشتر با غرب به ویژه با آمریکا و فرانسه برآمده است. بگونه‌ای که بارها، مقامات دولت روسیه در این باره به ایروان هشدار داده‌اند. سوم، سفر چندی پیش پوتین رییس‌جمهور روسیه به جمهوری آذربایجان و دیدار وی با الهام علی‌یف قطعا با معاملاتی در این باره همراه بوده است.
به تازگی در رسانه‌ها صحبت از روابط ایران و روسیه و اهمیت مسئله زنگزور برای ایران از سوی مقامات دولتی شنیده می‌شود. برای مثال وزیر امور خارجه ایران گفته بود اجازه تغییر مرزها را نخواهیم داد. دالان زنگزور چگونه بر روابط تهران و مسکو تاثیر گذاشته است؟
آریان راد: واقیعت این است که کارت های بازی ایران در منطقه قفقاز محدود است. اول اینکه این منطقه خاک جمهوری اسلامی ایران نیست. تنش بین دو کشور است. پس ایران به لحاظ دخالت محدودیت‌هایی دارد. دوم، سایه نفوذ روسیه همچنان بر این منطقه سنگینی می‌کند و تقریبا در تمامی کنش‌ها و واکنش‌ها، جنگ‌ها و صلح‌ها پای روسیه در میان است. این موضوع بخاطر این است که جمهوری آذربایجان و ارمنستان سالیان متمادی جزیی از خاک شوروی محسوب می‌شدند. سوم، تمرکز ایران در منطقه غرب آسیا و بی اهمیتی نسبت به این منطقه در سالیان گذشته در سیاست خارجی ایران باعث شده است که به مرور زمان از اهمیت حضور ایران در معادلات قفقاز کاسته شود. سئوال مشخص این است اگر نظرات جمهوری اسلامی ایران در قفقاز اجرایی نشد آیا ما توان استفاده از قوه قهریه را داریم؟
سئوال خوبی خودتان مطرح کردید آیا توان انجام آن را داریم؟
آریان راد: جمهوری اسلامی ایران در زمان و مکان مناسب توان استفاده از قوه قهریه را دارد اما نه در زمان و مکانی که حضور در جنگ به باتلاقی برای ایران تبدیل شود. حضور ایران در غرب آسیا توان بسیاری از ایران را گرفته است. شروع یک جبهه جدید آن هم در مرزهای شمالی کشور می‌تواند به یک باتلاق تبدیل شود. در نتیجه به نفع ایران است که تنها گزینه‌های دیپلماتیک را پیگیری کند و یک نقشه راه بر این اساس ترسیم نماید. دستگاه سیاست خارجی می‌بایست تمام سناریوهای ممکن را در نظر بگیرد. با این قید که همه چیز باید در آرامش باشد.
در پایان، به نظر شما ایران در ارتباط با دالان زنگزور چه گزینه‌هایی دارد؟
آریان راد: پیش از پاسخ به سئوال پایانی شما، ذکر این نکته مفید است. باید مراقب شیطنت هایی که در روابط ایران و روسیه از سوی برخی افراد و رسانه‌های داخلی انجام می‌شود. روابط فعلی تهران و مسکو محصول سال‌ها تلاش دیپلماتیک است. البته این حرف من نباید اینگونه برداشت شود که دولت روسیه هر اقدامی که تمایل داشت در مقابل منافع ملی ایران انجام دهد. منظور این است که دستگاه سیاسی خارجی کشورمان باید به دقت مسائل مربوط به روابط به مسکو را بررسی و از ایجاد تنش بی‌جهت جلوگیری نماید و فضا را متناسب با منافع ملی کشورمان مدیریت کند.
در پاسخ به سئوال شما نیز باید گفت که دالان زنگزور در نهایت به وقوع خواهد پیوست و دو گزینه پیش روی ایران است. اول، کنترل ارمنستان بر دالان مذکور و دوم، کنترل آذربایجان بر دالان زنگزور. بهترین گزینه برای ایران کنترل ارمنستان خواهد بود. قطعا، ایران با کنترل جمهوری آذربایجان موافقت نخواهد کرد و این گزینه ممکنه است حتی به درگیری نظامی نیز کشیده شود. در نتیجه باید گفت با شرایط موجود با توجه به کارت‌های در اختیار ایران، بهترین گزینه کنترل ارمنستان بر دالان است.
نظر شما