اینستکس؛ ژست سیاسی غرب در برابر برجام

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی رادار اقتصاد به نقل از ایرنا، انگلیس فرانسه و آلمان در ادامه ادعاهای خود مبنی بر تعهد و تلاش‌های  برای حفظ برجام، در بهمن ۱۳۹۷ به طور رسمی اعلام کردند که اینستکس (نام اختصاری سامانه حمایت از تبادلات تجاری) راه اندازی شد.

مدتی بعد، در فروردین گذشته زمانی که اولین معامله تجاری با اینستکس صورت گرفت، یک دیپلمات بلندپایه جمهوری اسلام ایران در اروپا درباره آینده این سازوکار ابراز تردید کرد و گفت که تهران نسبت به مزایای آن چندان امیدوار و به همین خاطر پیگیر نیست. وی افزود که طرف اروپایی موضوع اینستکس را در جلسات با مقام‌های ایرانی پیش کشیده و درباره پیشرفت‌های آن گزارش می‌دهد.

ابزار حمایت از مبادلات تجاری (Instrument in Support of Trade Exchanges) به اختصار اینستکس (INSTEX) یا سامانهٔ حمایت از مبادلات تجاری، یک ابزار ویژهٔ مالی است که در بهمن ۱۳۹۷ یعنی ۹ ماه بعد از خروج یکجانبه آمریکا از برجام توسط فرانسه، آلمان و انگلیس برای تسهیل تجارت غیردلاری با ایران ایجاد شد.

بهرام قاسمی سخنگوی وقت وزارت امور خارجه همان زمان از تاخیر طرف‌های اروپایی در تاسیس این سازوکار انتقاد و تصریح کرد: لازم است سه کشور و اتحادیه اروپایی اطمینان حاصل کنند که این اقدام بخشی از تحریم‌های غیرقانونی آمریکا را جبران کند.

وی با بیان اینکه جمهوری اسلامی برای ادامه تعامل سازنده با اتحادیه اروپا و کشورهای عضو بر اساس احترام و تأمین منافع متقابل آمادگی دارد عنوان کرد که با توجه به اجرای محدود، ناقص و همراه با تأخیر فراوان تعهدات این اتحادیه در بیانیه‌ای که متعاقب خروج آمریکا از برجام صادر شد، اتحادیه اروپا باید تعهدات خود را برای بهره‌مندی مردم ایران از منافع اقتصادی برجام تسریع کند.   

همان زمان نورمن لامونت فرستاده ویژه دولت انگلیس در امور تجاری با ایران عنوان کرد که راه‌اندازی این سازوکار به دلیل مخالفت‌های جدی آمریکا به طول انجامید. او با این حال ابراز امیدواری کرد که این سازوکار در آینده بتواند بخشی از تعهدات طرف اروپایی به جبران تحریم‌های آمریکا و پرداخت بدهی های نفتی ایران منجر شود.

هرچه بیشتر زمان گذشت نواقص این سازوکار نمایان تر، و مشخص شد که  شرکت‌های اروپایی از ترس تحریم‌های دولت ترامپ، حاضر به استفاده از این سازوکار نیستند. دولت‌های اروپایی هم با دست تحریم‌های آمریکا را پس زده و با پا پیش کشیدند.

آنچنان که مدیر وقت بخش تجاری سفارت انگلیس در تهران تیرماه ۱۳۹۷ گفت: ما شرکت‌های انگلیسی را مادامی تشویق می‌کنیم تا فرصت‌های تجاری در ایران را شناسایی کرده و آن‌هایی که در ایران هستند نیز به فعالیت‌های خود ادامه دهند که «موقعیت خود را در آمریکا به مخاطره نیندازند»

یک دیپلمات بلند پایه اروپایی نیز که خواست نامش فاش نشود بیان داشت که اینستکس «عملیاتی شده اما شرکت ها بایستی با آن کار کنند. ما نمی توانیم آنها را وادار کنیم که با ایران کار کنند. شرکت هایی که با آمریکا کار می کنند تمایلی به کار با ایران ندارند». وی توضیح داد: « آنها نگران تحریم‌های آمریکا هستند و نمی خواهند اولین شرکتی باشند که از این سازوکار استفاده می کنند.»

اینستکس جز منت و ژست سیاسی دولت‌های اروپایی به نام پایبندی به برجام، ثمن بخسی برای ملت ایران سود نداشت.

کانال مالی سوئیس

درست یک سال بعد از اثبات ناکارآمدی اینستکس، دولت سوئیس نوید راه اندازی کانال مالی جدیدی را برای تبادل کالاهای دارویی و کشاورزی با ایران داد. بهمن ۱۳۹۸  گزارش شد که نخستین پرداخت برای محموله ای از دارو به مقصد ایران مورد موافقت قرار گرفت. این محموله شامل داروهای مربوط به سرطان و نیز داروهای مورد نیاز برای پیوند اعضا بود که ارزش آن‌ها به ۲.۳ میلیون یورو می‌رسید.

«اروین بولینگر» رئیس بخش اقتصادی روابط دوجانبه وزارت اقتصاد سوئیس همان زمان گفت که پس از خروج آمریکا از برجام، کار برای شرکت‌ها و بانک‌ها به منظور تامین منابع مالی همکاری‌های اقتصادی،  حتی در حوزه اقلامی که تحریم نبودند دشوار بود.

وی با بیان اینکه سوئیس موفق به انجام هماهنگی‌های بینالمللی لازم درخصوص سازوکار جدید شده است، بیان داشت: اهمیت سازوکار در این است که می تواند انتقال دارو به ایران را تضمین کند.

این مقام سوئیسی درباره تفاوت این سازوکار با اینستکس هم گفت: این سازوکار به عنوان یک شرکت از سوی کشورهای اروپایی ثبت شده، اما ما از ابتدا با مقامات آمریکا، وزارت خزانه داری و دفتر کنترل سرمایه‌های خارجی در تماس بودیم، ریز اطلاعات شرکت‌هایی را که در این سازوکار همکاری می‌کنند  با آمریکا به اشتراک می‌گذاریم؛ معاملات را به طور دقیق ارزیابی می کنیم و برخی از این اطلاعات را با آمریکا به اشتراک می‌گذاریم.

بولینگر نتیجه گرفت که این ابتکار نتیجه رایزنی مقام های سوئیس با مقام‌های آمریکا و ایران است که از این لحاظ با اینستکس متفاوت است.

شهریور ماه گذشته «سعید خطیب‌زاده» سخنگوی وزارت امور خارجه گفت: «تاکنون دو مورد تراکنش از طریق کانال سوئیس انجام شده که اولین مورد آن به صورت آزمایشی در بهمن ماه سال گذشته صورت پذیرفت. در خرداد ماه سال جاری هم اولین عملیات رسمی این ‌کانال انجام گرفت که هر دو مورد شامل انتقال اقلام دارویی با استفاده از منابع موجود مالی ایران در سوئیس بود.»

 وی ضمن قدردانی و استقبال از تلاش‌های سوئیس در پیگیری این کانال مالی تاکید کرد: «ما در عین حال به دلیل برخی اقدامات مخرب ایالات متحده در قبال این کانال مالی، به نیات آمریکا تردید جدی داریم. البته روشن است که تمام اقداماتی که تاکنون از طریق این کانال مالی صورت گرفته با دارایی‌های ایران نزد سوئیس بوده است و اگر این کانال با رهایی از فشارهای آمریکا بتواند با بهره‌برداری از سپرده‌های ایران نزد کشورهای دیگر ارسال کالا و دارو را تسهیل کند، ما از آن استقبال می‌کنیم. »

از این منظر شاید بتوان نقش موثرتری را برای کانال مالی سوئیس در قیاس با سازوکاری پرمدعا اما ناقص و ناکارآمد در نظر گرفت که جز منت و ژست سیاسی دولت‌های اروپایی به نام پایبندی به برجام، ثمن بخسی برای ملت ایران سود نداشت.

«مایکل توکاس» رئیس پیشین اتاق بازرگانی آلمان و ایران بر خلاف مقامات کشورش معقتد است که اینستکس هیچ نقش موثری در مناسبات تجاری با ایران نداشته و نخواهد داشت.

 وی  بیان داشت که با نگاه مثبت به آینده و لغو تحریم‌ها علیه ایران «می‌توان این سازوکار را تعطیل کرد چون اصراف پول است.»

اینک که به نظر می‌رسد اینستکس آخرین نفس‌های خود را می‌کشد یک مقام وزارت خارجه آلمان، با طرح ادعایی تازه و خلاف واقع،  جمهوری اسلامی را مسئول عمکرد ناموفق اینستکس معرفی کرده است. «آنتیه لندرت‌زه» ‌ گفته است «شمار زیادی از شرکت‌های اروپایی نسبت به همکاری تجاری با اینستکس ابراز علاقه کردند و وارد مذاکره شدند» اما جمهوری اسلامی «با هیچ‌کدام از معاملات موافقت نکرده است»

این در حالیست که بانک مرکزی در حساب رسمی توییتری خود ضمن رد این ادعا توضیح داد:  «کانال اینستکس برای نجات برجام طراحی شد اما کار نکرد چون کشورهای اروپایی شجاعت کافی برای اعمال قدرت اقتصادی ملی و مستقل خویش را نداشتند. همچنین آنان هیچ راهی برای تامین مالی اینستکس نیافتند.» در این اطلاعیه تاکید شده است که اینستکس قرار بود روابط تجاری ایران و اروپا را فارغ از تحریم های آمریکا شکل دهد نه آن که آن را تحت تحریم ها تعریف کند».

آلمان پیشتر هم طرح توافق گسترده‌تری را با ایران مطرح کرده بود که این رفتارها نشان دهنده استیصال برلین و شرکایش بین فشارهای آمریکا و اراده جمهوری اسلامی است.  

هرچند اتحادیه و سه کشور اروپایی با پایان دوران ریاست جمهوری ترامپ خود را پیروز میدان دیپلماسی و آزمون سخت حفظ برجام می‌دانند اما به گواه تاریخ ضعف آن‌ها دربرابر آمریکا برملا شد. محمد جواد وزیر امور خارجه کشورمان نیز با بیان اینکه رهبران سه کشور اروپایی هیچ کاری برای حفظ برجام انجام نداده‌اند، تصریح کرد: این به خاطر ایران است که برجام زنده است، نه سه کشور اروپایی.