به گزارش پایگاه خبری تحلیلی رادار اقتصاد به نقل از فرهیختگان؛ وضعیت منابع آب کشور خوش نیست، چرا خوش نیست هم که اول به‌خاطر وضعیت بارندگی‌ها و بعد هم الگوی مصرف آب در ایران که شبیه هیچ جای دنیا نیست و تا می‌توانیم مصرف می‌کنیم و اسراف و اسراف و اسراف. بعد راهکارمان چیست؟ به‌جای اینکه وضعیت کشاورزی و آبیاری باغ‌ها و محصولات را اصلاح کنیم، دست از سدسازی‌های الکی و پرخرج برداریم و انتقال آب را به‌عنوان راهکار قطعی و نهایی مطرح کنیم، همان مسیرهای گذشته را اصل می‌گیریم و چشم‌طمع به دریای خزر و خلیج‌فارس و دریای عمان می‌دوزیم. خلاصه اینکه نه در حد دسترسی، نه سیاستگذاری و نه آب‌وهوایی وضعیت‌مان خوب نیست. کارشناسان هم بدتر از ما راهی جز مرور آیه‌های یأس ندارند و دورهم برای وضعیت مدیریت منابع آبی کشور افسوس می‌خوریم و آه می‌کشیم. کم‌کم به دوره‌ای از ریاضت آبی نزدیک‌تر می‌شویم و این کم‌آبی که دامن‌گیر مناطق مرکزی کشور شده، سرایت‌پذیری بالایی پیدا کرده و از شمال تا جنوب، از حاشیه خزر تا خلیج‌فارس را هم به خود مبتلا می‌کند. باید کاری کرد البته قبل از اینکه بیش از اینها دیر شود.
افت حدودا ۵۰درصدی بارندگی‌ها در کشور
احد وظیفه، کارشناس هواشناسی و رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» ضمن تشریح وضعیت منابع آبی کشور و وضعیت بارندگی‌ها، توضیحاتی را نسبت به آینده بارش‌ها در کشور داد و گفت: «تا الان متاسفانه بارندگی‌هایمان وضعیت مطلوبی نداشته و در برخی استان‌ها زیر نرمال است و خیلی کمتر از حد معمول است، به‌خصوص استان‌های غرب و جنوب‌غرب کشور و همین‌طور دامنه‌های جنوبی البرز ازجمله استان تهران و شمال‌شرق کشور. ما در این استان‌ها بین حدود ۳۰ تا بالای ۶۰ درصد کم‌بارشی داریم، یعنی از مقدار بارشی که باید داشته باشیم مثلا در ایلام ۶۳ درصد باران نداشتیم و در کرمانشاه ۵۲ درصد کم‌بارشی و در سمنان ۵۵درصد زیرنرم هستیم. در استان تهران حدود ۳۵درصد بارندگی‌ها زیرنرم است. خراسان شمالی و خراسان رضوی هم چنین وضعیتی دارند. به‌هرحال خوزستان به‌خصوص مناطق شمالی خوزستان کم‌بارشی خیلی گسترده و شدیدی دارند. استان لرستان هم همین‌طور. در سرچشمه‌های آبی کشور وقتی کم‌بارشی ۴۰ تا ۶۵ درصد دارند نشان می‌دهد چقدر وضعیت نامطلوب است. در جاهایی مثل خوزستان، چهارمحال، کهگیلویه و بوشهر دیگر فصل بارش‌شان تقریبا روبه اتمام است. شاید یکی، دو هفته دیگر بارندگی داشته باشند ولی فرصت یا پنجره زمانی بارشی اینها تا همین موقع از سال است. یعنی در فصل گرم و نیمه‌دوم بهار و کل تابستان در این مناطق باران نمی‌آید و به‌صورت اقلیمی همین‌گونه است. بخش‌های شمالی کشور از کرمانشاه به بالا، کردستان، آذربایجان‌ها و همین دامنه‌های البرز شمال‌شرق نشان می‌دهد طی چهار، پنج هفته آینده باز بازه زمانی بارشی اینهاست و تا نیمه‌خرداد است و بعد از آن ناچیز است. الگوی ما طوری است که در فصل گرم در کشورمان بارندگی نداریم و محدود به مناطق خاص است. اینها هم نشان می‌دهد در این مدت باقی‌مانده از پنجره زمانی بارش، بارندگی‌ها کمتر از نرمال است. به‌خصوص همین هفته‌ای که در آن هستیم تقریبا شمال‌غرب و غرب تهران بارندگی آنچنانی ندارند یا خیلی کم‌بارش است و دما هم بالا می‌رود.»
در مصرف آب باید به‌سمت سیاست‌های ریاضتی حرکت کنیم
وظیفه در ادامه به وضعیت بارندگی‌ها در هفته آینده اشاره کرد و گفت: «هفته بعد کمی بارندگی‌ها بهتر می‌شود و بارش داریم ولی بارش نرم آن هفته تقریبا ترمیم می‌شود. ولی بارندگی‌ها به‌شدت زیرنرم است و ابدا ترمیم نخواهد شد. همین کم‌بارشی هم تا ادامه سال با توجه به اینکه در بقیه سال آبی هم انتظار کم‌بارشی داریم، تشدید خواهد شد. بنابراین چاره کار فقط در سختگیری و تا حدی روآوردن به روش‌های ریاضتی است. شوخی نیست. سدهای تهران خوشبینانه حدود ۳۰درصد آب دارند. در این موقع سال که پرآب‌ترین وقت سال است و رودخانه‌ها خروشان‌ترین وقت سال‌شان است، ورودی سدها اینچنین ضعیف و حجم پشت‌سدها اینچنین پایین است که این نشان می‌دهد وضعیت چندان مطلوب نیست و راهی جز سفت‌بستن کمربند و اینها نیست. تعارف را باید کنار گذاشت تا توجه‌ها به این مساله جلب شود. خود وزارت نیرو نمی‌دانم در این زمینه فعال است یا نه. با شما مصاحبه می‌کند؟ به‌هرحال متولی آب هستند و باید این هشدارها را بدهند و توجه مردم را به مساله کم‌آبی جلب کنند. قصدم این نیست که نگرانی ایجاد کنم با این شرایط نه‌چندان مطلوب ولی واقعا اگر مردم در مصرف آب مشارکت نکنند؛ منظورم از مردم شهروند گرفته تا کشاورز است، هرکسی که با آب سروکار دارد باید رعایت کند و کمتر از حد معمول باید مصرف کند. نه‌تنها اسراف دیگر جایی ندارد مثل شستن کوچه و خیابان و ماشین و پرکردن استخر و... و باید ممنوع بشود بلکه حتی در مصرف معمول‌مان هم باید جانب احتیاط را بگیریم و در حد زیادی صرفه‌جویی داشته باشیم.»
کم‌بارشی‌های کشور به هیچ شکلی ترمیم نخواهد شد
رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی کشور در پاسخ به این سوال که گفته می‌شود اردیبهشت‌ماه بارندگی‌های خیلی خوبی در پیش داریم، افزود: «پارسال فروردین خیلی بد بود ولی اردیبهشت تا حدی بارندگی‌ها در حد معمول این ماه صورت گرفت. اردیبهشت ماه خیلی پربارانی در ایران نیست و اگر هم خیلی خوب باشد، نرمال می‌شود که درصد ناچیزی از بارش سال را تامین می‌کند. در جنوب کشورمان که اصلا اردیبهشت باران ندارد و محدود به شمال کشور است که اگر خیلی خوشبین باشیم یک اردیبهشت نرمال می‌شود. بنابراین اگر انتظار می‌رود این کمبودهای اینچنینی که تا الان داشتیم را ترمیم کند، بعید و ناچیز است. آدرس امیدواری‌دهنده نباید داد چون کم‌بارشی ترمیم نمی‌شود و بعد می‌گویند گفتند و نشد.»
نسبت به پارسال بهتر و نسبت به نرمال، وضعیت وخیمی داریم
وظیفه وضعیت بارندگی‌ها را نسبت به سال گذشته و دوره درازمدت این‌طور تفسیر کرد که: «نسبت به سال گذشته ما شرایط‌مان بهتر است. پارسال وقتی که سال آبی را تمام می‌کردیم حدود ۴۰ درصد کم‌بارشی داشتیم یعنی از صددرصد بارندگی که می‌آمد ۶۰ درصدش تامین شده بود و ۴۰ درصدش نیامده بود. امسال تا الان که ۲۹ درصد کم‌بارشی داریم. یعنی که نسبت به سال قبل شرایط‌مان بهتر است ولی نسبت به نرمال یعنی یک‌سوم بارش کشور نیامده. ضمن اینکه کیفیت بارندگی هم خیلی مهم است. در فروردین در تهران چندان بارش نداشتیم. اسفند هم یکی دوتا آمد که ضعیف بودند و بهمن هم کلا تعطیل بود و خیلی کلا بارش نامنظم بود و وقتی نامنظم بارندگی شود تنش ایجاد می‌کند. مثلا در هرمزگان الان بارندگی نرمال است ولی بارندگی بوده، الان دو هفته است باران آمده و بعد دیگر هیچ بارانی نیامده. این بی‌نظمی هم به‌واسطه تغییراقلیم رخ داده و آن بارشی هم که در جنوب آمد، سیل‌آسا بود و عمده آن به دلیل ناگهانی بودن و اینکه بیشتر در خط ساحلی بود روانه دریا شد. چنین شرایطی هم باید در بارش لحاظ شود، اینکه صرفا مقدار بارش را نبینیم و ببینیم چقدر و کی و با چه توالی زمانی آمده، چون اینها بسیار از نظر کشاورزی مهم است. مثلا اگر یک هفته بارندگی به‌صورت نرمال باشد ولی دائم بارش یک هفته باشد و دو یا سه ماه نیاید خب کشاورزی لطمه می‌بیند. توزیع بارش هم مهم است.»
دوباره گردوغبار، دوباره همسایه‌های غربی
در پایان این کارشناس هواشناسی به ماجرای پدیده گردوغبار اشاره کرد و گفت: «گردوغبار همین امروز و فردا هم داریم. کم‌کم در عراق و شرق ترکیه شکل گرفته و بخشی از سوریه منتقل شده، از شمال عراق و بخشی هم از شمال آفریقا توسط امواج هواشناسی منتقل می‌شود. فکر می‌کنم فردا همین مناطق البرز و بخش‌های شمال کشور را در بر می‌گیرد. تجربه ثابت کرده وقتی با سال‌های خشک مواجه هستیم، به‌طوری که چندسال متوالی خشکسالی و کم‌بارشی اتفاق می‌افتد، فراوانی و شدت گردوخاک هم زیاد می‌شود. امسال هم متاسفانه سال دوم خشکی است که از سال ۹۷-۹۸ و ۹۸-۹۹ که دوسال خوب بارندگی بود، متاسفانه ۹۹-۰۰ و ۰۰-۰۱ که الان در آن هستیم خشکسالی داریم. ۹۹-۰۰ که یک خشکسالی استثنایی بود و من در تاریخ ندیده بودم.»
کاهش ۹۰درصدی بارندگی‌ها در فروردین امسال نسبت به سال گذشته
محمدرضا محبوب‌فر، کارشناس حوزه محیط‌زیست و عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار ایران، در گفت‌وگو با «فرهیختگان» گفت: «در فروردین‌ماه امسال نسبت به سال ۱۴۰۰ و همچنین سال ۱۳۹۹، ۹۰درصد بارش‌ها کاهش پیدا کرده است. به‌عبارتی خشکی سرزمین ایران، نسبت به سال‌های گذشته، ۹۰درصد افزایش پیدا کرده است. همین مساله هم باعث شده خبرهای نگران‌کننده‌ای از حوزه منابع آبی کشور به گوش برسد. در سال گذشته، بارش‌ها نسبتا خوب بود اما امسال به‌دلیل کاهش حجم بارش‌ها که در همین فروردین شاهد آن بودید و به نظر هم نمی‌رسد که بارندگی‌های اردیبهشت و خرداد، آن را جبران کند، متاسفانه ۲۰درصد ذخایر آبی کشور را نسبت به سال گذشته از دست داده‌ایم. پس امسال تنش‌های آبی در کشور ۲۰درصد افزایش پیدا کرده و لاجرم ۳۰۰ نقطه شهری در کشور نیز دچار تنش‌های آبی متوسط تا شدید هستند. گفتنی است کمبود بارش تنها یکی از علل این کم‌آبی است که در بهار امسال اتفاق افتاده است. علت دیگرش آن است که متاسفانه به‌رغم وجود قول‌ها و وعده و وعیدهای فراوان درخصوص مدیریت مصرف آب و منابع آبی کشور، هیچ‌کدام از این وعده‌ها محقق نشده و همچنان در کشور شاهد ادامه پروژه‌های سدسازی هستیم. پروژه‌هایی که تعریف می‌شود و پروژه‌های گذشته که به بهره‌برداری می‌رسد و همچنین پروژه‌های انتقال آب! لازم است بگوییم هر سدی که احداث و بهره‌برداری می‌شود تا ۳۰درصد منجر به افزایش تبخیر پشت دریاچه سد می‌شود. از طرفی هم هر طرح انتقال آبی که در کشور صورت بگیرد به این دلیل که این طرح‌ها بین‌حوزه‌ای هستند، درواقع می‌توان گفت که با هر طرح انتقال آب، بخشی از حوزه‌ای که آب منتقل می‌شود هم خشک خواهد شد. دولت سیزدهم قول داده بود که محیط‌زیست و منابع آبی اولویت دارند اما متاسفانه به این وعده‌ها و حرف‌ها جامه عمل نپوشانده‌اند و ما همچنان شاهد مصرف منابع آبی کشور هستیم و نه مدیریت آن!»
راهکارهای ضد محیط‌زیستی برای حل مشکل آب
این کارشناس و پژوهشگر حوزه محیط‌زیست و بحران‌های محیطی در ادامه گفت‌وگو با اشاره به اظهار معاون‌اول رئیس‌جمهور درخصوص منابع آبی کشور، گفت: «همین امروز معاون‌اول رئیس‌جمهور در اظهارنظری گفت درحال‌حاضر هیچ اولویتی مهم‌تر از مساله آب در کشور وجود ندارد و قابل‌قبول نیست که کشوری همانند ایران که در شمال و جنوب از نعمت خدادادی دریا برخوردار است، در نواحی مرکزی با مشکلات کم‌آبی مواجه باشد، دقیقا بعد از این صحبت، ایشان یادآوری کردند که صنعت کشور باید توسعه یابد. خود ایشان و همفکران‌شان در وزارت نیرو، وزارت صمت و وزارت نفت یا حتی مقامات دولت‌های گذشته، هر زمان که از توسعه صنعت صحبت کردند درواقع منظورشان این بود که صنایع آب‌بر در کشور توسعه پیدا کند! هیچ‌وقت هنگام صحبت از توسعه صنعتی نیامده‌اند مثلا درباره توسعه صنعت گردشگری، صنایع‌دستی یا صنایعی که منجر به پایداری سرزمینی خواهد شد، صحبت کنند. الان به‌عنوان مثال در همین میانکاله که اصرار به احداث پتروشیمی دارند، می‌دانند که پتروشیمی یک صنعت کاملا آب‌بر است، برق مصرف می‌کند، گاز مصرف می‌کند و کاملا هم آب‌بر است. پس مقامات دولتی هر زمان که اعلام می‌کنند طرح‌های انتقال آب و سدسازی‌ها باید افزایش و توسعه پیدا کند، دقیقا به‌دنبال آن خواستار توسعه صنایع هم می‌شوند و مرادشان از صنایع، صنایعی مثل پتروشیمی، پالایشگاه، فولاد و آهن است. الان که بحث پتروشیمی میانکاله هم داغ است، لازم است بدانیم که آمده‌اند در کشور، زمین‌های مرغوبی را برای صنایع پتروشیمی و احداث طرح‌های صنعتی تصاحب کرده و بساط احداث را هم برپا کرده و درنهایت متوجه شده‌اند که آب، برق و گاز در آن مناطق وجود نداشته و کاربری آن زمین‌ها را تغییر داده‌اند. طرح‌هایی که نه‌تنها مزیت اقتصادی نداشته‌اند، بلکه چون مجوز سازمان محیط‌زیست را هم از ابتدا نداشته‌اند، برای تامین آب و برق و گاز موردنیاز طرح به مشکل خورده‌اند.»
مجوز زیست‌محیطی بیشتر از پروژه‌های صنعتی در چرخه رانت و رابطه‌های دولتی صادر شده است
محبوب‌فر، عضو انجمن آمایش سرزمین ایران، فعالیت سازمان حفاظت محیط‌زیست را این‌گونه توصیف کرد: «سازمان حفاظت محیط‌زیست باید در ابتدا مجوز محیط‌زیستی و پروانه‌های لازم را برای هر فعالیت کسب‌وکاری صادر کند، از این منظر که منابع آب، خاک، هوا و اکوسیستم درصورت ایجاد آن کسب‌وکار به خطر نخواهد افتاد و آن صنعت یا کسب‌وکاری که قرار است احداث شود، در حریم مناطق حفاظت‌شده، اکوسیستم و محیط‌زیست طبیعی نباشد. درمورد اینها سازمان حفاظت محیط‌زیست باید نظر دهد. الان خیلی از این پروژه‌های صنعتی و عمرانی که تابه‌حال تنها ۴۰۰ موردشان رو شده‌اند، درصورتی‌که اکثر پروژه‌های عمرانی و صنعتی که در کشور تعریف شدند و به بهره‌برداری رسیدند، عمدتا مجوزهای زیست‌محیطی نداشتند و اگر هم مجوزی وجود داشته، از طریق رانت دولتی و گاه خود اعضای هیات‌دولت که سازمان حفاظت محیط‌زیست به نوعی وابسته به آنهاست، بوده‌اند. درواقع هر فعالیت کسب‌وکار، اقتصادی، جاده‌ای، صنعتی و ساخت‌وساز، در هر نقطه‌ای که می‌خواهند صورت بگیرند به این خاطر که در حریم محیط‌زیست، قسمت‌های حفاظت‌شده و مراکز طبیعی کشور هستند، حتما باید موافقت سازمان حفاظت محیط‌زیست را داشته باشند. حالا این سازمان در خیلی جاها زیر بار نرفته و مجوز صادر نکرده است اما در خیلی از پروژه‌ها نیز درنهایت در چرخه رانت و رابطه‌های دولتی قرار گرفته و مجوزها صادر شده‌اند.»
۸۰ درصد منابع آب سطحی کشور از دست رفته/ برای نجات ایران تنها ۵ تا ۱۰ سال فرصت داریم
این کارشناس محیط‌زیست یادآور شد: «چه چیز باعث شده که الان درست بیخ گوش سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور و ادارات استانی‌اش، طرح‌ها و صنایع آب‌بر بتوانند احداث شوند و درحال‌حاضر چیزی حدود ۸۰درصد منابع آب سطحی از دست برود. همین حالا که ما باهم صحبت می‌کنیم ۸۰درصد منابع آب سطحی کشور، از تالاب‌ها، رودخانه‌ها گرفته تا دریاچه‌ها، محو و نابود شده‌اند و با اینکه در طول سال، در پی افزایش سیلاب و بارندگی‌ها ورود آب داشته‌اند اما آسیب دیده و درنهایت خشک خواهند شد. پس اگر سازمان حفاظت محیط‌زیست، وظیفه و مسئولیتش را درست انجام داده بود، و همان‌طور که نباید به صنایع آب‌بر مجوز می‌دادند و کشاورزی را به شکل کنونی توسعه می‌دادند که منجر به از دست رفتن آب شود، الان به این نقطه نمی‌رسیدیم که هیچ راه چاره‌ای نداشته باشیم الا اینکه کشاورزی و صنعت را همین حالا در کشور به نفع محیط‌زیست و حفظ منابع آبی تعطیل کنیم و مشخص است که سازمان حفاظت محیط‌زیست به‌صورت درست و کامل به وظایف و مسئولیت خود عمل نکرده است. حقابه محیط‌زیست و طبیعت باید برگردد و چاه‌های زیرزمینی و منابع آب سطحی، آبخوان‌ها و... باید احیا شوند تا کشور از این بحران بسیار خطرناک فرونشست زمین نجات یابد و بتوانیم بحران آلودگی هوا و ریزگردها را حل کنیم. همین حالا که داریم صحبت می‌کنیم متاسفانه باید بگویم که تنها بین ۵ تا ۱۰ سال فرصت خواهیم داشت که آب را به درون طبیعت و محیط‌زیست بازگردانیم. درواقع صنایع آب‌بر و شیوه کنونی کشاورزی ما باید به نفع محیط‌زیست و سکونت‌گاه‌های طبیعی، تعطیل شود و سراغ راهکارهای جایگزین برویم.»
طرح‌های انتقال آب هم در مبدا و هم در مقصد، موجب تغییرات اکوسیستم خواهند شد
محبوب‌فر درخصوص تکمیل طرح‌های انتقال آب و راهکار جایگزین آن گفت: «طرح انتقال الان در دنیا طرح منسوخ‌شده‌ای است؛ چراکه مغایر با توسعه پایدار است. آب را از یک منطقه که به آن مبدا انتقال آب گفته می‌شود به منطقه‌ای دیگر که مقصد انتقال آب است، منتقل می‌کنند، درحالی‌که هیچ وجهه قانونی برای انتقال آب وجود ندارد. انتقال آب را به دو صورت تعریف می‌کنیم؛ اول اینکه انتقال از یک حوزه به حوزه دیگر است، یعنی اینکه آب را مثلا از حوزه‌ای در جنوب یا شمال کشور بخواهید به مرکز کشور منتقل کنید که به آن طرح انتقال آب بین‌حوزه‌ای می‌گویند. اما اگر خواستید آب را از یک رودخانه، دریاچه یا دریا به استان یا منطقه‌ای که در مجاورت آن منبع آب قرار دارد، انتقال دهید این مغایر توسعه پایدار نیست؛ چراکه آن منبع آب سطحی برای ساکنانی که در مجاورت آن هستند، مصرف خواهد شد و نه مبدایی وجود دارد و نه مقصدی. اما طرح‌های انتقال آبی که هم‌اکنون در دریای خزر و در جنوب درحال اجرا هستند به ایجاد خشکی در مبدا انتقال منجر خواهند شد و اگر این آب به مقصد منتقل شود، آنجا نیز دچار تغییرات محیط‌زیستی و اکوسیستمی می‌شود. الان به‌عنوان مثال می‌خواهند آب را از دریای خزر به کویر منتقل کنند یا از خلیج‌فارس به مرکز کشور برسانند، خب در این‌صورت هم در مبدا و هم در مقصد تغییرات اکوسیستم اتفاق خواهد افتاد.»
اصرار بر توسعه به‌وسیله تخریب منابع آبی و دامن زدن به تنش‌های قومیتی
عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار ایران همچنین درباره آسیب طرح‌های انتقال آب گفت: «به جای اصرار بر اجرای طرح انتقال آب، اقدام درست این است که برآورد کنیم، اگر منطقه‌ای پتانسیل و توان توسعه ندارد، باید آن توسعه را در آن منطقه متوقف کنیم، هم از لحاظ جمعیت، هم از نظر ساخت‌وساز و همچنین صنعت و کشاورزی... . باید به جوامع بومی، مولد و محلی به اندازه توان زیست‌محیطی‌شان، اجازه رشد و توسعه داد. از طرفی هم نمی‌توانیم بگوییم که مثلا در اصفهان، یزد یا کرمان که افزایش جمعیت و توسعه داشته‌ایم، بیاییم به این استان‌ها از چهارمحال‌وبختیاری آب منتقل کنیم. نمی‌توان امید توسعه به استان‌های کم‌آب را با چشم‌داشتن به سرچشمه‌های کوهرنگ و زردکوه بختیاری محقق کرد، درحالی‌که خود این استان چهارمحال‌وبختیاری در تامین آب خود مانده است. خب این‌طور عملکرد هم به تخریب منابع آبی دامن خواهد زد هم به تنش‌های قومیتی.»
نظر شما